۱۰ بهمن ماه، جشن سده
پیوستگی نور و آتش با جشن سده در فرهنگ ایرانی
جشن سده در فرهنگ ایرانی به عنوان نمادی درخشان از نور و آتش در دل تاریخ این سرزمین جایگاه ویژه‌ای دارد. در این فرهنگ غنی، نور و آتش به عنوان نشانه‌های الهی راهنمایی از سوی پروردگار یکتا، مسیر زندگی انسان‌ها را روشن می‌سازد. برگزاری جشن سده در دهم بهمن ماه، پیوند عمیقی با آتش و نور برقرار می‌کند و به نوعی تجلی‌گر این ارتباط مقدس است. این جشن فرصتی برای پاسداشت ارزش‌های فرهنگی و معنوی است که در اعماق تاریخ این سرزمین ریشه دوانده‌اند و یادآور اهمیت آتش به عنوان نماد حیات و پاکی در فرهنگ ایرانیان است.
قداست نور و جشن سده
در آیین مزدیسنا، آتش روشن نشانه مرئی حضور اورمزد می‌باشد. آتش نمادی از الوهیت مزدا و شعله‌اش تجلی از فروغ ایزدی است. این نمادپردازی در آتش و نور، در عرفان اسلامی نیز به‌عینه مشهود است. به باور ابن سینا، این نور است که منشأ اصلی و نهایی همه هستی می‌باشد. برگزاری جشن سده در تاریخ دهم بهمن ماه در تقویم پارسی، به عنوان نمادی از قداست نور در فرهنگ اصیل ایرانی شناخته می‌شود (حق پناه، نیک پناه، حسن زاده، ۱۳۹۴: ۳).
پیشینه جشن سده در فرهنگ ایرانی
جشن سده بزرگ‌ترین عید اجتماعی ایرانیان است و این جشن، در شب دهم بهمن ماه پارسی برگزار می‌شود. سده که در زبان تازی «سدق» یا «سذق» یاد شده است، برگرفته از کلمه سد می‌باشد. اگرچه در متون موجود پهلوی، ذکری از آن نشده است، اما باید «سذگ» یا «ستک» بوده باشد. در مورد اینکه چرا جشن سده به این اسم نامیده شده است، محققان قدیم داستان‌هایی را روایت کرده‌اند. برخی معتقدند که چون این شب تا نوروز ۵۰ روز به‌اضافه ۵۰ شب فاصله دارد، به آن سده می‌گویند. اما صحیح‌ترین علت، این است که چون این شب، دقیقاً در صدمین شب از زمستان قرار می‌گرفت، بدین نام خوانده شده است.
به عقیده ایرانیان قدیم، در این روز اهریمن بدکیش و بدنهاد، سرما را به شدت خود می‌رساند تا به آفریدگان پروردگار یکتا گزند رسانده و آنها را از بین ببرد. در مقابل، نیروی اورمزدی، آتش را می‌آفریند تا نیروی اهریمن را شکست داده و دامان آفریدگان را حفظ کند.
جشن سده به روایت شاهنامه فردوسی حکیم
فردوسی، مبدأ ظهور این جشن بزرگ را به هوشنگ پیشداد منسوب می‌کند و در پیدا شدن آن چنین گفته است:
روزی هوشنگ به طرف کوهی می‌رفت. ناگاه ماری قوی و بسیار بزرگ در نظر وی ظاهر گشت. چون تا به حال مار ندیده بود، بسیار متعجب شد و گفت: “جمیع جانوران از ما اطاعت می‌کنند، اما همانا که این جانور دشمن ماست که سر از فرمان ما پیچیده است.” سنگی برداشت و به جانب مار انداخت. آن سنگ خطا کرده و به سنگ دیگری برخورد کرد و آتش از آن سنگ جهید و بر خس و خاشاک افتاد و مار را سوزاند.
چون تا آن زمان، آتش کشف نشده بود، هوشنگ و همراهانش از پیدا شدن آتش بسیار شاد و خرسند شدند و گفتند: “این نور خداست که دشمن ما را کشت.” فی‌الفور به سجده رفتند و شکر خدا را به جا آوردند و آن روز را جشن گرفتند.
ز هوشنگ ماند این سده یادگار
بسی یاد او چون دگر شهریار
کز آباد کردن جهان شاد کرد
جهانی به نیکی ازو یاد کرد
برافراشتن جشن سده در روزگار کهن
در جشن سده، برخی از مردم ایران، هنگام غروب آفتاب، در بیرون از منازل خود آتشی را برپا می‌کردند که این آتش، نمادی از مبارزه با سرما، پلیدی و اهریمن بوده است (مثنوی پور، طبرسی، ۱۳۹۹: ۲۶۰-۲۵۷).
نتیجه‌گیری
برگزاری جشن سده در دهم بهمن ماه پارسی، نمادی از پیوند نور و آتش در فرهنگ ایرانی است. بر اساس روایت‌های کهن شاهنامه ابوالقاسم فردوسی، این جشن به هوشنگ پیشداد نسبت داده می‌شود که آتش را برای نخستین بار کشف کرد.
در عصر معاصر، برخی از ایرانیان به مناسبت پاسداشت این جشن کهن، هنگام غروب خورشید روز دهم بهمن ماه، فانوس یا چراغ‌هایی را روشن می‌کنند تا جهت برپایی این جشن، از چوب درختان استفاده نشود و کوچک‌ترین آسیبی به طبیعت نرسد.
منابع
حق پناه، انیسه؛ نیک پناه، منصور؛ حسن زاده، کاظم. (۱۳۹۴). بازتاب آتش فرهمند در شاهنامه و بهمن‌نامه. اولین همایش بین‌المللی نوآوری و تحقیق در هنر و علوم انسانی. صص ۱۵-۱
مثنوی پور، مجتبی؛ طبرسی، حمید. (۱۳۹۹). جلوه‌های اجتماعی و فرهنگی جشن‌های «مهرگان» و «سده» در هنر و فرهنگ عامه‌ی کرمان. نشریه علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی. سال شانزدهم. شماره ۳۷. صص ۲۶۴-۲۵۰
نویسنده: مریم چقامیرزا، دانشجوی کارشناسی ارشد روابط بین‌الملل دانشگاه رازی کرمانشاه
